Kunstkringen in het Antwerpse, rond het einde van de 19de eeuw
 

DE SCALDEN - Antwerpen (1889-1914)

 
Deze kunstenaarsvereniging De Scalden werd opgericht in 1889 door leerlingen van de Academie van Antwerpen met o.m. Edmond Van Offel en Stan Van Offel als drijvende krachten en met als opzet de kunst dichter bij het volk te brengen en de smaak te verfijnen. Het voorzitterschap wordt gedurende heel haar bestaan door medailleur Jules Baetes waargenomen.
Talrijke Antwerpse kunstenaars sluiten zich bij dit initiatief aan, o.m. Eugeen Van Mieghem.
 
Zij hadden aanvankelijk twee doelstellingen :
tentoonstellingen van ‘versieringskunst’ en optochten (artistieke vormgeving van officiële optochten en carnavalstoeten).
 
Het eerste opzet is dus de verfraaiïng van de Antwerpse feeststoeten. De leden nemen vanaf 1889 aan zes stoeten deel. De eerste stoet, in 1899, is gewijd aan Antoon Van Dyck. Ten tweede zet de vereniging zich in voor de heropleving van de toegepaste kunst door de organisatie van lezingen en tentoonstellingen en door de editie van typografisch uiterst verzorgde albums en jaarboeken.
 
Het is vanaf 1897 dat de aandacht zich toespitst op de decoratieve kunsten, dit in navolging van de Arts and Crafts-beweging van John Ruskin, William Morris en Walter Crane in Groot-Brittannië. Henry van de Velde neemt aan dit initiatief van De Scalden deel; het is het thema van zijn lezing "Des rapports de la renaissance actuelle des arts industriels avec la tradition" (1900).
 
Vanaf 1897 vormt de uitgave van 16 jaarboeken de kern van de activiteiten (ondergebracht in 15 nummers). Deze jaarboeken zijn pareltjes van typografie en illustreren de inspanningen die De Scalden op het vlak van de vernieuwing van de typografie levert. Kunstenaars van andere disciplines voegen zich bij de plastische kunstenaars.
 
In 1899 telt de groep circa 70 actieve leden. De kring organiseert tussen 1897 en 1911 talrijke tentoonstellingen van plastische en toegepaste kunst, negen in Antwerpen, één in Haarlem. Het kunstambacht, glasramen, decoratie-objecten en typografe, affiches en geïllustreerde boeken, worden er getoond.
Het uitbreken van Wereldoorlog I betekent in 1914 het einde van de groep. Tijdens de laatste vooroorlogse jaren waren de inspanningen reeds verzwakt; ze zullen na de oorlog niet meer worden hervat.
 
 

OPRICHTINGSAKTE

 
Oprichtingsakte uit 1889
Stadsarchief - Antwerpen

BRIEF 25.04.1900

 
Brief aan Lodewijk Mortelmans
Bron AMVC

BRIEFHOOFD

AFFICHES

STOETEN

 
Hun eerste doel was de praalwagens van de vele stoeten uit die tijd een meer kunstzinnig karakter te geven. De eerste deelname aan een stoet in 1889 was met een groep scalden onder de naam Ons Voorgeslacht. Het was voor de vereniging de start van een aantal succesvolle deelnames aan feeststoeten.
De Scalden groeiden al snel verder uit tot een echte kunstvereniging. Vele studenten van de Antwerpse kunstacademie sloten zich aan. Zij kwamen uit alle mogelijke verschillende kunstrichtingen en de vereniging stelde zich als belangrijkste doel de kunst bij de gewone man te brengen.
Ze bewogen zich in een tijd waarin de eerste vernieuwingen in de kunstwereld in Vlaanderen de kop opstaken. In 1883 was er reeds in Brussel de vereniging De XX ontstaan, en Vlaanderen met op kop Antwerpen hinkte wat achterop. Een aantal verenigingen zoals Wees Uzelf, Als ik kan, Arte et Labore, en L'association pour L'art indépendant waren De Scalden voor, maar slaagden er minder in om zich echt door te drukken bij het gewone volk op dat ogenblik.
 

Afbeeldingen Praalwagens :
1892 - Praalwagen 'Landjuweel Rubenskring'
1892 - Groepsfoto kunstgroep 'De Noormannen'
1892 - 'De Vikings in de Stoet' met rechts Antoon Mortelmans  
 
 

Afbeeldingen naar aanleiding van de '300e verjaardag der Geboorte van Antoon Van Dyck' :
1899 - De kunst door de Eeuwen Heen - L'art à travers les siècles
1899 - cover : boekje 'Album du Grand Cortège'
 
 
 

drie tekeningen, resp. van
Frans Proost - Italiaanse Renaissance
Gerard Portielje - Franse Renaissance
Jules Baetes - Praalwagen Antigoon

TENTOONSTELLINGEN

Als tweede doelstelling organiseerden 'De Scalden' meerdere tentoonstellingen met werken die zij omschreven als 'Monumentale, Decoratieve en Toegepaste kunst'. De tentoongestelde werken kwamen uit de rangen van de leden van de groepering, wat door het grote aantal leden en hun verscheidenheid geen probleem was.
 
Het unieke van deze groep was zeker deze verscheidenheid. Het waren niet alleen schilders en beeldhouwers, maar ook dichters, schrijvers, componisten, leerbewerkers, decorateurs, smeden, medailleurs, affiche-ontwerpers, architecten, enz.
 

AFFICHES - ARCHIEF

Algemeen kan men stellen dat 'De Scalden' de brug vormden tussen de meer traditionele strekkingen, en de eerste vernieuwers.
Jammer genoeg is het archief van de vereniging grotendeels verloren gegaan. Heden kan u voor een klein deel terecht op de websites van bijv. de Consciencebibliotheek, het Felixarchief of nog Flandrica.be, om er enkele in Antwerpen te noemen.
 
Het opnieuw samenstellen van haar activiteiten moet gebeuren door het samenvoegen van de fragmentarische gegevens die her en der nog te vinden zijn. Zo ook door ontsluiting van documenten dewelke zich in privé archieven bevinden.
 
In 2005 heeft de Leuvense student Koen Legrand onder leiding van zijn promotor Dr. Chris Coppens in een boeiende licentiaatsverhandeling 'De Scalden' weer op het voorplan gebracht.
'Met de jaarboeken betraden De Scalden ook het gebied van de drukkunst en het boek.'
 
Zijn samenvatting luidt:
'Edmond van Offel nam als initiatiefnemer duidelijk het leeuwendeel van het werk op zich door zowel tekeningen, gedichten, verhalen en ideologische teksten te leveren. Het mag duidelijk zijn dat De Scalden met hun jaarboeken niet alleen de herwaardering van het boek wilden bevorderen maar er ook een hele resem van andere elementen in stopten, zoals ideologie en folklore.’
 
 

LEDEN

Meer dan 120 kunstenaars waren Scaldenleden of medewerkers. Hierbij vinden we ondermeer :

• Albracht Willem
• Anthone Jules
• Audiens Arthur
• Baeckelmans Lode
• Baes Henri
• Baetes Jules
• Bascourt Jos
• Buschmann Jos
• Carpentier André
• Colen Henri
• Collens Karel
• Cols August
• Coppens Jan
• De Beuckelaar Charles
• De Boeck August

• De Braey Michel
• Deckers Eduard
• Deckers Frans
• De Cuyper Floris
• De Mets Pieter
• Delin Emile
• Delrue Em.
• De Meyere Victor
• De Mont Pol
• De Ridder P.
• De Vos Dirk
• Dierckx Floris
• Dierckx Pieter
• Dom Pol
• Dupon Josue

• Divoort Jos
• Elliott George
• Geleyn Jos
• Gussenhoven Cornelis
• Gussenhoven Jozef
• Gogo Felix
• Goossens Jos
• Hanno Fritz
• Hassall John
• Hens Frans
• Hofman Jules
• Huyghelen Frans
• Jacobs Jan
• Jacobs Theo
• Jochems Frans

• Joors Eugene
• Junse Jos
• Koch Ferdinand
• Leclercq R.
• Mees Jerome
• Muller Leopold
• Mortelmans Antoon
• Mortelmans Frans
• Mortelmans Lodewijk
• Ontrop Lodewijk
• Pellens Edward
• Pierre Arthur
• Portielje Gerard
• Posenaer Jozef
• Proost Frans

• Rosiers René
• Rotthier Leon
• Rudelsheim Marten
• Stoffels ...
• Vaes Walter
• Van Averbeke Emiel
• Van der Loo Marten
• Van der Veken V.
• Van De Woestijne Karel
• Van Havermaet Charles
• Van Langendonck Prosper
• Van Mechelen Alexis
• Van Mieghem Eugeen
• Van Neste Alfred
• Van Offel Constant

• Van Offel Edmond
• Van Wijck J.
• Verhees Lodewijk
• Vloors Emile
• ...

Afbeelding : van links naar rechts :
Frans Mortelmans, Charles Van Havermaet, Leopold Muller, Jan Coppens, Jerome Mees, Jos Goossens, Jules Baetes
(© ADVN Antwerpen)

 
Rond 1900 ontstond in Antwerpen ook nog de kunstkring 'De Kapel', waarbij ook verschillende Scalden-leden actief betrokken waren.

HULDENBOEKEN

Naast de jaarboeken zijn er ook enkele unieke Scaldenboeken bekend, bedoeld voor één bepaald kunstenaar :
 
- 1893 HULDEBOEK AAN LODEWIJK MORTELMANS
naar aanleiding van zijn Eerste prijs van Rome (het oudste bekende Scalden-boek, in privaat bezit)
 
- 1903 HULDEBOEK AAN JOSUÉ DUPON EN POL DE MONT,
J. Dupon, beeldhouwer (boek in privaat bezit), en P. De Mont, schrijver-dichter (boek in bezit AMVC), naar aanleiding van hun benoeming tot 'Ridder in de Leopoldsorde'
 
- 1904 HULDEBOEK AAN JULES BAETES
J. Baetes, voorzitter van het eerste uur - (Prentenkabinet - Antwerpen)
 

1893 Huldenboek - De Scalden aan Lodewijk Mortelmans

1903 Huldenboek - De Scalden aan Josué Dupon

16 JAARBOEKEN

Hun uitgave van 16 jaarboeken tussen 1897 en 1912, allen merkwaardig, verschillend van formaat en inhoud behoren tot de toppers in de Vlaamse boekkunst en werden telkens op speciale wijze ingebonden.
Hiervoor was Edmond Van Offel de belangrijkste mentor. De kalenders, liederboeken, dichtbundels (o.a. van Pol de Mont), verzamelingen vertelsels, sprookjes, spreekwoorden en humor waren rijkelijk geïllustreerd met originele houtsneden, lithografieën en tekeningen door de leden.
 
 
Een belangrijke doelstelling van de jaarboeken was het presenteren van wat zij, De Scalden, als gemeenschapskunst omschreven, dit is een door diverse kunstenaars (literair, beeldend, decoratief) gecreëerde en voor iedereen toegankelijke vorm van kunst.
 
Edmond van Offel, stelt als voorbeeld de gotische kathedralen waar de bouwmeesters, de werklieden, de beeldhouwers en de schilders kunst voortbrachten voor gemeenschappelijk gebruik: prachtige gebouwen waar onder de perfecte gewelven de gregoriaanse gezangen weerklonken en waar de kleurrijke beeldverhalen in de glasramen voor iedereen toegankelijk waren.
 
Hoe 'De Scalden' deze doelstelling hebben vorm gegeven zien we in de jaarboeken. Door hun inhoud en vormgeving, bindwerk en band krijgen we hier een harmonische samenwerking van kunstenaar en ambachtsman: een Gesamtkunstwerk zoals dat vaak in de Jugendstil werd nagestreefd.

Het eerste en tweede jaarboek van 'De Scalden' vertonen nog geen homogeniteit en waren meer een bundeling van losse bijdragen zonder dragend thema, met zowel klassieke als moderne illustraties. Het 2e jaarboek bestaat uit 2 delen.
 

1e JAARBOEK : 1889 Antwerpen, Buschmann, geïllustreerde uitgeversomslag
Teksten van o.a. Edmond van Offel, J. Baetes, Pol de Mont
Illustraties van o.a. E. Pellens naar een tekening van K. Doudelet, P. Muller, E. Van Offel
 
2e JAARBOEK : DEEL 1 : 1898 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen, geïllustreerde omslag door Edward Pellens
Teksten van o.a. Victor de Meyere, Pol de Mont, Karel van de Woestijne, Dirk de Vos, Fritz Hanno
Illustraties van o.a. Jules Baetes, Karel Collens, Leopold Muller, Edward Van Offel
 
2e JAARBOEK : DEEL 2 : 1898 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen
Illustraties van o.a. Jules Baetes, Karel Collens, Josue Dupon, F. Koch, L. Stijnen, O. Van de Voorde, H. Van Perck, L. Verhees
-- Afbeeldingen 2.1 en 2.2 staan op dezelfde foto voorgesteld --

Het derde, vierde en het 15e (laatste) jaarboek werden als kalender uitgegeven en zijn stilistisch homogeen samengesteld. Doordat deze jaarboeken effectief als kalender konden worden gebruikt, pasten ze goed in het streven van 'De Scalden' om de toegepaste kunst te herwaarderen. Door die kalenders in boekvorm uit te geven konden ze tevens veel artistieke bijdragen inlassen.
 

3e JAARBOEK : 1900 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen, sluitlinten
Teksten van o.a. Edmond van Offel, Lodewijk Verhees, Prosper Van Langendonck, Marten Rudelsheim
Illustraties van o.a. Edward Pellens, Edmond Van Offel en Karel Collens
 
4e JAARBOEK : 1901 Antwerpen, Buschmann, sluitlint
Teksten van o.a. Edmond van Offel, Dirk de Vos, Pol de Mont, Prosper van Langendonck
Illustraties door o.a. Jules Baetes, Edward Pellens, Karel Collens, E. van Averbeke, Fritz Hanno, Eug. van Mieghem
 
5e JAARBOEK : 1901 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen, 8vo oblong, geïllustreerde omslag door Edmond Van Offel
Liedteksten door G.J.P. Van Straaten, Guido Gezelle, Klaus Groth en P. De Génestet
Muziek van August De Boeck, Emile Delin, Lodewijk Mortelmans, Edward Verheyden en Gerrit A. Wagner.
Illustraties door o.a. Karel Collens, Ferd. Koch, Jozef Posenaer en E. Gogo

In het eerste kalenderjaarboek uit 1899 zijn de maanden door diverse kunstenaars fraai omlijst. In deze randen zijn dikwijls beeldende elementen verwerkt die de periode van het jaar illustreren. Het jaarboek is ingedeeld volgens de vier seizoenen met plaatjes die de sfeer van het lopende jaargetijde evoqueren. Die ‘omlijstingen’ werden een terugkerend element in alle jaarboeken en pasten volledig in de jugendstilmode van de tijd. Ze refereerden ook soms aan de Kelmscott Press-stijl van William Morris (1834-1896), maar de vormgeving was vrijer, minder strak dan bij Morris.
 
De folklore was een overheersend thema in vele jaarboeken. Hier zien we met zekerheid de invloed van Pol de Mont (1857-1931), die een belangrijke rol speelde in de ideologie van 'De Scalden'. De Mont was een pionier van de volkskunde en van de herwaardering van het volkse erfgoed in Vlaanderen. Voor De Mont was folklore meer dan een studie. Ze was een ‘integraal deel van het ontwakend bewustzijn van het Vlaamse volk, ze paste in het kader van het streven naar een hogere cultuur, door betere kennis van de Vlaamse tradities en gebruiken, door het opdelven van verloren schatten, het bewaren en in ere houden van al wat terugging op het verleden van de eigen stam’.
 
Edmond van Offel zorgde voor de uitgaven van de jaarboeken. Hij was de redacteur, de samensteller en leverde zelf ook veel beeldend werk en kopij. Tevens was hij ook zeer geïnteresseerd in de folklore. Niet alleen onder invloed van Pol de Mont, maar ook onder invloed van zijn vader die op dit gebied belangrijk werk had geleverd. Hij had hele mappen notities nagelaten waarin hij het Antwerpen van zijn tijd beschreef. Edmond Van Offel bewerkte deze geschriften tot het boek 'Vader vertelt'.
 
Het fraai uitgevoerde zesde jaarboek, werd een postume biografie van Karel Collens door Edmond van Offel. Het jaarboek is mooi gebonden in een linnen band, met in twee verzonken vakken een in bas-reliëf sculpturaal geschreven tekst: ‘K. Collens. De Scalden’. Het boek heeft een ruim oblong formaat (220x260mm) en kan met twee linten worden dichtgeknoopt.

6e JAARBOEK : 1903 Antwerpen, Buschmann, 8vo oblong, linnen band,
op het voorplat in bruin leer in reliëf "K. Collens. De Scalden 1902", sluitlinten
Studie van Edmond van Offel over Karel Collens (1869-1901), schilder en boekillustrator
Met illustraties in en buiten tekst door Karel Collens
 

Het zevende jaarboek staat in het teken van de kinderverhalen. Kindervertelsels bestaat uit tien verhalen voor kinderen, waarvan er vier verhalen door Edmond van Offel werden geschreven en geïllustreerd. 'De Scalden' rekenden het jonge volkje tot hun publiek en wilden hen het betere kinderverhaal brengen.
 

7e JAARBOEK : 1903 Antwerpen, Buschmann, 12mo carré, lederen band door Van Den Eynde, opgekleefde (kleur) illustratie van Edw. Pellens
Bevat kindervertelsels van Edmond van Offel, Guido Gezelle, Pol de Mont en Alfred De Cock
Illustraties door R. Bosiers, Eugeen van Mieghem, Audiens, Walter Vaes, Jozef Posenaer, Emile Vloors, F. Proost, Edward Pellens, Edmond van Offel

Het achtste jaarboek brengt Oude en Nieuwe Volksliederen met een nationalistische inslag. Het lied 'Houdt u fier' is geïllustreerd met een ridder die met een Vlaamse Leeuwenvlag zwaait. In de titelinitiaal ‘H’ is een Vlaamse Leeuw verwerkt. Dit 'Houdt u fier' is een nieuw lied gecomponeerd door het Scaldenlid Lodewijk Mortelmans op tekst van Pol de Mont, die ook het initiatief had genomen voor de samenstelling van dit boek.
 

8e JAARBOEK : 1905 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen, sm. 4to, omslag in linnen band door Van Os-De Wolf, sluitlinten
Uitgave van oude en nieuwe Vlaamse volksliederen
Illustraties in kleur door o.a. Posenaer, Edmond van Offel, G.W. Elliot, Walter Vaes
 
 
 
9e JAARBOEK : 1906 Antwerpen, Buschmann, 12mo carré, lederen band door Van Os-De Wolf naar een tekening van Edward Pellens
Bevat het gedicht "De roode zwaan" van Pol de Mont, geïllustreerd door houtsneden van Edw. Pellens
 
10e JAARBOEK : 1906 Antwerpen, druk. de Vos & van der Groen, 8vo oblong, geïllustreerde linnen band door De Vos-Van der Groen
Humoristisch album
Teksten door o.a. Lode Baekelmans en Edmond van Offel.
Illustraties o.a. door Karel Collens, Pol Dom, R. Bosiers

Het elfde jaarboek uit 1908 is een bundeling Vlaamse spreekwoorden. De lay-out van dit fraaie werk is strakker en volgt de stijl van William Morris. Van Offel stelde het samen en verzorgde twee illustraties. De keuze van de spreekwoorden werd bepaald door hun visualiseerbaarheid en hun interessante historische en folkloristische bronnen.
 

11e JAARBOEK : 1908 Antwerpen, Buschmann, 12mo carré, kartonnen band met linnen omslag door Van Os-De Wolf
Bevat spreekwoorden
Illustraties van o.a. Edmond van Offel, Pol Dom, E. Van Averbeke
 
12e JAARBOEK : 1909 Antwerpen, Van Os-De Wolf, 8vo, linnen band door Van Os-De Wolf - gedrukt in rood en zwart
Feestalbum met teksten van o.a. Edmond van Offel
Illustraties van o.a. Pol Dom, Edmond van Offel, E. Pellens en Jules Baetes
 
13e JAARBOEK : 1910 Antwerpen, Buschmann, 12mo oblong, goudkleurige linnen band door A. Pollmann & zonen
Bevat "De beproeving" van Edmond van Offel,
met illustraties van de schrijver
 
14e JAARBOEK : 1912 Antwerpen, Victor Resseler, 8vo carré, geïllustreerde band door Victor Resseler met tekening door Ed. van Offel
Bevat "De volkswoning en hare versiering. Folkloristische studie" door Victor de Meyere
Met talrijke illustraties door o.a. Edward Pellens, Jef Posenaer, Emiel van Averbeke, René Bosiers

Het vijftiende en laatste jaarboek verscheen in 1912, weerom met een sterk folkloristische inslag: De volkswoning en hare versiering, Folkloristische studie door Victor de Meyere. Victor de Meyere (1873-1938) was een van de belangrijkste Antwerpse folkloristen. Hij probeert in dit jaarboek een beeld te brengen van een Vlaamse volkswoning met alle attributen en gebruiken, om zo de eigenheid van het Vlaamse volk te duiden. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was dit vijftiende jaarboek [zestiende deel] ook het laatste.
 

15e JAARBOEK : 1914 Antwerpen, Buschmann, 8vo carré, linnen band met op het voorplat in reliëf "De Scalden 1914"
Teksten van o.a. Richard De Cneudt, August Van Cauwelaert, Edmond van Offel
Illustraties door Karel Collens, Jules Baetes, Pol Dom, Walter Vaes, Edmond van Offel

 
Bronnen : LFM, ADVN, AMVC, Raymond Vervliet, dbnl.org, Eugeen Van Mieghemmuseum Antwerpen, Willy Feliers, Tiecelijn, 20, 2007 blz.7-8